Gençlerin Meslek Seçimini Etkileyen Faktörler

Meslek seçimi ve kariyer planlaması neden bu kadar önemseniyor ve bu alana neden bu kadar çok yatırım yapılıyor? Tüm bu soruların yanıtlarını Uzman Klinik Psikolog ve Aile Danışmanı Şeniz Pamuk sizler için kaleme aldı.

Şeniz Pamuk

Gençliğe adım atmak oldukça karmaşık bir süreç. Aynı anda beynin “yapım aşamasında” olma haliyle yaşamak, bedendeki değişimlere uyum sağlayabilmek, arkadaş ortamına ayak uydurabilmek, aileyle olan ilişkileri yeniden tanımlayabilmek, akademik ortamın gereklerini yerine getirmek ve hayatla ilgilerini değerler üzerine düşünebilmek gerekiyor. Her biri ayrı emek isteyen bu alanlara yönelmesi gereken gençleri bekleyen bir başka konu ise gelecekte neler yapmak istediğine “karar vermek”.

Gençlerden geleceğiyle ilgili olarak bir an önce karar vermeleri istenir. Gelecek korkusu hem gençlere hem de çevresindeki yetişkinlere aittir. Geleceğin şekillenmesi bir yarıştır adeta. Atılması gereken o kadar çok adım, planlanması gereken o kadar çok konu vardır ki… Gençlerin gelecekte neler yapacağına dair bir fikrinin olmaması ya da fikirlerinin sürekli değişmesi, hedefine ulaşması için “olmazsa olmaz” adımların atılmasını geciktirecektir. Her gecikme, yaşıtlarının onun önüne geçmesine neden olacaktır. Özel dersler, iyi hocalar, dershaneler, başvurular, son başvuru tarihleri, danışmanlar, not ortalamaları, onu “farklı” kılacak etkinlikler, bütçeler, motivasyonlar, takvimler, karşılaştırmalar, eleştiriler ve yetersizlik hisleri gençlerin hayatının tam ortasına gelir, oturur. Gençlerin arabasını seçip yarış pistinde yerini aldıktan sonra yarıştan çıkması neredeyse olanaksızdır. “Vazgeçtim, istemiyorum” gibi bir seçenek artık söz konusu değildir. Gençlerin çevresine kocaman bir sistem kurulmuştur.

Meslek seçimi ve kariyer planlaması neden bu kadar önemseniyor ve bu alana neden bu kadar çok yatırım yapılıyor? İşte bu noktada, Maslow’un “Gereksinimler Hiyerarşisi/Sıralaması”na bakmakta yarar var.

Maslow, yemek, uyumak, barınmak gibi temel gereksinimleri en alt sıraya koyar. Bu gereksinimleri karşılanan insan kendini güvende hissetmek ister; bedenin sağlam olması, aile, değerler, bir iş sahibi olmak, kaynaklara ulaşabilmek önem kazanır. Daha sonra sevgi gereksinimi gelir. Bundan sonrasında ise kişinin kendine olan saygısı yer alır: Kendine güven, kendine saygı, başkalarına saygı, toplum içindeki konum. En yukarıda ise kişinin kendini gerçekleştirmesi, diğer bir deyişle kendi öz kaynaklarını tatmin olacağı şekilde kullanabilmesi yer alır: Erdemli bir insan olmak, yaratıcı olmak, önyargısız olmak.

Bu gereksinim hiyerarşisi, bize bir iş sahibi olmanın kişinin kendisini güvende hissetme ve daha sonra da kendini gerçekleştirme yolundaki önemli yapıtaşlarından biri olduğunu ortaya koyuyor.

Diğer yandan, hiç şüphe yok ki bir insanın işi yaşamında en uzun süreyi geçirdiği alanlardan biridir. Kişi bir işkolik olmasa bile, işi hem zihinsel olarak hem zamansal olarak yaşamında ciddi bir yer tutacaktır. İnsanların çok çok büyük bir çoğunluğu başladıkları işlerine devam etmektedir; iş anlamında rotasını değiştiren insan sayısı oldukça azdır. Ve birçok genç, yapmaktan gerçekten keyif alacağı işin ne olduğunu bulmakta zorlanmaktadır. Bu şekilde ele alındığında, meslek seçimi, gençler kadar gençlerin kendilerini gerçekleştirmeleri için yardımcı olmaya çalışan eğitimcileri ve psikologları, aileleri ve doğal olarak işverenleri ilgilendirmektedir.

Yaptığı işten keyif almayan, o işi yapmaya değer bulmayan bir kişi hem kendi motivasyonunu hem de çevresindeki kişilerin de motivasyonunu olumsuz yönde etkileyebilir. İstenmeyen bir işte çalışmak kişiyi hayatın anlamını sorgulamaya kadar götürebilir. Yaptığı işi anlamlı bulmayan kişilerden oluşmuş bir işyerinin ise verimli olacağı kuşkuludur.

Burada en temel soru şudur: Bir kişi hangi nedenlerden ötürü o belirli mesleği seçer? Bu konu ile ilgili olarak neredeyse 100 yıldır değişik varsayımlar öne sürülmektedir. İşte bu varsayımlardan bazılarını sizinle paylaşıyoruz.

Gençlerin Sahip Olduğu Kişilik Özellikleri

Seçilen meslekten duyulan memnuniyetin ve kazanılan başarının çok büyük bir bölümü o mesleğin gencin kişilik özelliklerine uygun olması ile bağlantılıdır. Bu yönde geliştirilmiş birçok ölçek bulunmaktadır. True Colors ve 16PF Kişilik Envanteri bu ölçekler arasında yer alır. Örneğin kişinin sosyal ve maceracı ya da analitik ve içe dönük olması meslek seçimlerini birinci dereceden etkileyecektir.

Gencin İlgi Alanları

Bazı gençlerin içlerinden gelerek ilgilendikleri alanlar vardır. Matematik, uzay, moda, müzik, çizim, spor, psikoloji, politika, ticaret bu alanlara örnek olarak gösterilebilir. Bu ilgi alanları ile ilgili yapılacak her etkinlik kendi içinde ödüllendirici olacaktır. O işi yaparken alınan tatmin, çoğu zaman sonucu dahi önemsiz kılabilir. Bu alanları kapsayan bir meslek, gencin o alana odaklanmasını ve kendisini gerçekleştirilmesini kolaylaştırabilir. Öte yandan birçok gencin böyle bir ilgi alanı olmadığını da biliyoruz. Gençler, ilerde içinde olacakları meslekleri seçerken bocalamakta, sunulan öneriler karşısında daha çok kaygı duymaktadırlar. Böyle bir durumda gencin kişilik özelliklerinin değerlendirilmesi ve kişiliğine uygun olabilecek önerilerin değerlendirilmesi en azından seçenekleri daraltması bakımından yararlı olabilir.

Gencin Sahip Olduğu Değerler

Değerler, bir kişinin yönelimini belirlemesinde ve önceliklerini oluşturmasında önemli bir rehberdir. Örneğin tıp okumak isteyen bir genç, bir yardım kuruluşunda çalışmak istiyorsa bir yol, bilimsel araştırmalar yapmak istiyorsa bambaşka bir yol seçecektir. En kısa sürede çok para kazanmak isteyen bir gencin felsefe ya da sosyoloji gibi soyut bir alana yönelmesi onun eğitim hayatını pek verimli geçirmemesine dahi neden olabilir.

Gencin İçinde Yetiştiği Ortamın Değerleri

Gencin kendi değerleri kadar çevresi tarafından kendisine sunulan değerler de meslek seçiminde belirleyici olabilir. Genç daha idealist olabilirken çevresi ondan rahatça para kazanabileceği, diğer kişilerin hayranlık duyacağı, ailenin sosyal konumunu üste taşıyacak bir iş seçmesini isteyebilir.

Akademik Başarı

Akademik olarak daha başarılı olan gençler çoğunlukla meslek seçimi konusunu daha ciddiye almakta, bu konuda daha çok araştırma yapmaktadırlar.

Kişinin O İş İçin Gerekli Olan Becerilere Sahip Olduğuna İnanması

Kişilik özellikleri, ilgi alanları, değerler meslek seçiminde çok önemli bir rol oynayabilir. Ancak genç kendinde o meslek için gerekli olan becerileri göremiyorsa, o yönde şüpheleri, tereddütleri varsa, eğilimi olan alan onun için en doğru meslek alanı olmayabilir. Örneğin bir müzik aletini çalmaktan çok keyif alan bir genç kendisinin özel bir yeteneği olmadığını düşünebilir ya da mühendis olmak isteyen bir genç matematik becerisini yeterli düzeyde olmadığına inanabilir.

Mesleklerle İlgili Algılar

Günümüzde bazı meslekler, özellikle sosyal medya üzerinden daha revaçta olmakta bazıları ise gözden düşmektedir. Örneğin öğretmenlik ya da hâkimlik daha eski dönemlerde çok saygın mesleklerken şu anda çok da tercih edilmemektedirler. Buna karşın yazılım mühendisliği, genetik mühendisliği, video oyunu tasarımı gibi alanlar giderek daha gözde mesleklere dönüşmektedir. Birkaç on yıl öncesinde vatana faydalı olmak meslek seçiminde önemli bir boyut iken şimdilerde çok daha bireye yönelik boyutlar öne çıkmaktadır.

Gençlerin artık rahat bir şekilde izleme olanağı bulduğu diziler, belgeseller ve filmler de bazı mesleklerin çok heyecan verici ve ilginç görünmelerine katkıda bulunmaktadır. Örneğin; birçok genç, hukukçu olarak Amerikan filmlerindeki gibi hep heyecan dolu bir hukuk firmasında çalışmayı ya da mahkeme salonlarında müvekkillerini savunmayı hayal etmektedirler.

Birçok okulda düzenlenen “Kariyer Günleri” gibi etkinlikler de gençlerin değişik meslek alanlarının toplumdaki yeri ve çalışma olanakları hakkında fikir oluşturmalarını sağlamaktadır.

Seçilen Mesleğe Gösterilen Talep

Bazı mesleklerin modası geçerken ya da eskisi kadar talep görmezlerken bazı mesleklere duyulan gereksinim giderek artmaktadır. Örneğin, eskiden bankada çalışan memurların yaptığı birçok işi şu anda yapay zekâ ürünü olan aletler üstlenmiştir. Öte yandan, şu anda dijital platformlarda yayınlanan eserlerin yönetimi, bunlardan doğacak hakların takibi gibi günümüz koşullarının yarattığı ve uzmanlık gerektiren birçok yeni meslek alanı ortaya çıkarmıştır.

Ailenin Eğitim Düzeyi

Aile bireylerinin eğitim düzeyi arttıkça gencin seçeceği mesleğe verilen önem de artmakta, aile bu konuda daha çok fikir belirtmektedir. Ailenin eğitim düzeyinin düşmesi, genellikle gencin bir an önce para kazanabileceği işlere yönlendirilme olasılığını arttırmaktadır.

Seçilen Mesleğin Getireceği Maddi Olanaklar ve İtibar

Seçilen mesleğin sağlayacağı maddi olanaklar da o mesleğe yönelmekte çok belirleyici bir rol oynar. Bir işi yapmaktaki en önemli amaçlardan biri kişinin hayalindeki hayatı sürebilmesi için gerekli olan maddi koşulları sağlamasıdır.

Meslek, birçok genç için, içinde bulundukları sosyal ortamdan çıkıp daha üst bir sosyo-ekonomik sınıfa ait olmak, saygı duyulmak, takdir edilmek ve aileyi gururlandırmak anlamına da gelmektedir.

Diğer Gençlerin Meslek Seçimleri

Gençler kendi meslek yönelimleri üzerine kafa yorarken arkadaşlarının seçimlerini de izlemektedirler. Örneğin genç sınıfında tek fizik okumak isteyen ya da öğretmen olmak isteyen kişiyse bu kararını gözden geçirebilmektedir. Diğer yandan, gençler kararlarını, tereddütlerini ve heyecanlarını akranlarıyla daha rahat bir şekilde paylaşabilmektedir.

Fırsatlar

Hiç kuşku yok ki, gencin kişiliği, eğilimi, değerleri, arzu ettiği mesleğe gösterilen talep kadar gencin alabileceği eğitim ve daha sonrasında iş bulmada karşısına çıkacak fırsatların çeşitliliği ya da kısıtlılığı da meslek seçiminde çok önemli bir yer tutacaktır.

Son derece geleneksel yönelimleri olan bir genci düşünelim. Bu genç, köklü bir şirkette, çok net olarak tanımlanmış bir pozisyonda çalışıp mutlu ve verimli olabilir. Ancak, genç bu özelliklerinin farkında değilse, örneğin topraksız tarım gibi daha deneysel ve heyecan verici gibi gözüken bir işe yönelmek isteyebilir. Bu kararı da onun ileride muhtemelen zorlanmasına yol açabilir. Son derece analitik düşünen, bir şeyin neden ve nasıl ortaya çıktığını merak edip sürekli araştıran, insan ilişkileri daha kısıtlı bir genç için de örneğin öğretmen olmak zor olacaktır.

Çoğu genç, meslek seçimi konusu ile, deyim yerindeyse bıçak kemiğe dayandıktan sonra ilgilenmeye başlar. Lisenin sonuna geldiği halde, zihninde ne olmak istediği konusunda hiç fikri olmayan birçok gençle karşılaşırız. Meslek seçiminin ne kadar karmaşık bir süreç olduğu ise ortada. Dolayısıyla, ailelerin ve eğitimcilerin lisenin ilk yıllarından itibaren gençlerde meslek seçiminin önemi konusunda farkındalık yaratmaya başlamaları bu karmaşık sürecin çok daha rahat yaşanmasını sağlayabilir. Burada amaç tabii ki gencin hayatla kontratını hemen yapması değil, bir fikir oluşturmasını sağlamaktır. Çoğu genç meslekle ilgili konuşmaları bir baskı olarak algılar. Gençlerin en sık duyulan söylemlerinden biridir “Bu kadar küçük yaşta ne olmak istediğimi nereden bileyim!!” söylemi. Bu isyanda bir haklılık payı yok değildir. Ancak kişinin neredeyse tüm hayatını şekillendirecek bir kararın da tesadüflere bırakılması ve baştan savma bir şekilde alınması da hayat boyu çekilecek sıkıntılara neden olabilir. Tutkuyla, istekle, kendini vererek yapılacak işler ise gencin kendini gerçekleştirmesine ve yaşadığı hayatı anlamlı bulmasına katkıda bulunacaktır.